تاخیر رشدی کودکان چیست و چه علائمی دارد؟

کودکان در طول زندگی خود از بدو تولد رشد کرده و یاد می گیرند، بنابراین رشد کودک فراتر از رشد جسمی است. در واقع رشد کودک به مهارت و هماهنگی کودک در کنار رشد جسمی و ذهنی او اطلاق می شود و ما می توانیم با نحوه تعامل آن ها با محیط خود، از جمله نحوه بازی، یادگیری، صحبت، حرکت و رفتار به ارزیابی رشدی او پی ببریم. اگرچه مراحل رشد در همه کودکان متفاوت است، اما برخی نشانه ها در رشد و مهارت نشان از تاخیر رشد در کودکان است. در ادامه این مقاله به بررسی تاخیر رشدی کودکان و علائم این اختلال خواهیم پرداخت.

تاخیر رشدی در کودکان چیست؟

پیش از بررسی تاخیر رشد در کودکان باید بدانیم که مهارت‌های حرکتی بر اساس یک جدول زمانی دقیق و یکسان رشد نمی‌کنند. برای مثال، برخی کودکان در ۹ ماهگی شروع به راه رفتن می‌کنند، در حالی‌ که برخی دیگر تا ۱۵ ماهگی هنوز قدم برنداشته‌اند. با این حال هر دو گروه در محدوده طبیعی رشد قرار دارند و اختلاف‌های جزئی نگران کننده نیست.

اما تاخیر رشدی چیزی فراتر از یک کندی موقت است. این اصطلاح زمانی به‌کار می‌رود که کودک در کسب مهارت‌هایی که هم‌سالانش دارند، دائما عقب بماند. برای نمونه، کودکی که تا ۴ ماهگی غلت نمی‌زند شاید کمی دیرتر رشد کند، اما اگر در کنترل سر یا تکیه بر دست‌ها هم مشکل داشته باشد، در چند مهارت عقب است و این می‌تواند نشانه تاخیر رشدی باشد، در چنین شرایطی روش‌های مختلفی برای کمک به کودک وجود دارد.

تفاوت بین تاخیر رشدی کودکان و ناتوانی رشدی کودکان

گاهی والدین میان تأخیر رشدی و ناتوانی رشدی دچار سردرگمی می‌شوند، در حالی‌که این دو موضوع با وجود شباهت ظاهری، تفاوت‌های اساسی با هم دارند. جدول زیر به شکل ساده این تفاوت‌ها را نشان می‌دهد:

پنج حوزه رشد مهارت و تاخیر احتمالی آن‌ها

تاخیر رشدی در یک یا چند حوزه می تواند رخ دهد، توجه داشته باشید تاخیر کلی زمانی اتفاق می افتد که کودک حداقل در دو حوزه زیر دچار تاخیر شود. مهارت های کودک در ۵ حوزه رشد می کند که عبارتند از:

۱- مهارت های شناختی (تفکر)

این مهارت موجب تفکر، یادگیری و توانایی حل مسئله در کودک می شود. در نوزادان، رشد این مهارت با میزان کنجکاوی او سنجیده خواهد شد. مانند اینکه کودک چطور دنیای اطراف خود را با چشم ها، گوش ها و دستان خویش کشف می کند. در کودکان نوپا، این مهارت شامل یادگیری شمردن، نام رنگ ها و یادگیری واژگان جدید است.

۲- مهارت های اجتماعی و هیجانی

این مهارت ها شامل توانایی بیان و کنترل احساسات می شود، در نوزادان، لبخند زدن به دیگران و صدا در آوردن برای برقراری ارتباط از مصادیق این مهارت است. در کودکان نوپا و پیش دبستانی، این مهارت با کمک گرفتن از دیگران، نشان دادن احساسات و بیان آن و نیز همراه شدن با دیگران خود را نشان می دهد. توجه داشته باشید که تمامی این مهارت ها مشخص می‌کند که کودک از توانایی برقراری ارتباط با دیگران را دارد یا خیر.

۳- مهارت های گفتاری و زبان

این مهارت همان توانایی استفاده و فهم زبان است؛ این مهارت در نوزادان، خود را به صورت آواها نشان می دهد. در کودکان بزرگتر، این مهارت خود را در قالب فهم زبان و ادای درست و صحیح کلمات (به نحوی که قابل فهم برای دیگران باشد) بروز می دهد.

بیشتر بخوانید: اختلالات گفتاری در کودکان

۴- مهارت های حرکتی ظریف و درشت

این مهارت ها توانایی استفاده از عضلات کوچک (حرکات ظریف انگشتان دست) و عضلات بزرگ (حرکت درشت و بزرگ دست و پا) بدن هستند. نوزادان به طور معمول از مهارت های حرکتی ظریف برای گرفتن اشیاء کوچک استفاده می کنند. کودکان نوپا و پیش دبستانی از مهارت های حرکتی ظریف برای گرفتن لوازم و اسباب مورد نیاز، کار با اشیاء کوچک و نقاشی بهره می گیرند، نوزادان مهارت های حرکتی درشت را در قالب نشستن، غلت زدن و راه افتادن بروز می دهند و مهارت های حرکتی درشت کودکان بزرگتر شامل پریدن، دویدن و بالا رفتن از پله است.

۵- فعالیت های روزمره زندگی

توانایی انجام کارها و تکالیف روزانه مربوط به این دسته از مهارت ها است، در کودکان این مهارت ها شامل غذا خوردن، لباس پوشیدن، شستشوی خود و حمام کردن است.

علت تاخیر رشد کودکان

علت‌های مختلفی باعث بروز تاخیر رشد در کودکان می‌شود توجه داشته باشید که برخی از این عوامل موقتی و قابل درمان هستند و با مداخله زودهنگام برطرف می‌شوند، اما بعضی دیگر شاید ریشه در مشکلات جدی‌تری داشته باشند. که لازم است تا حتما والدین آگاه باشند:

مشکلات پزشکی

بیماری‌های مزمن، عفونت‌های شدید یا بستری شدن طولانی‌مدت روند طبیعی رشد کودک را مختل می‌کند، این شرایط باعث می‌شود کودک فرصت کافی برای تمرین و یادگیری مهارت‌های حرکتی و شناختی نداشته باشد. توجه داشته باشید که در بسیاری از موارد با درمان بیماری زمینه‌ای و انجام توانبخشی، رشد کودک به مرور بهبود می‌یابد.

مشکلات شنوایی و بینایی

نقص در شنوایی یا بینایی یادگیری کودک را به شدت تحت تأثیر قرار می‌دهد، به عنوان مثال کودکانی که عفونت‌های مکرر گوش دارند احتمال داشتن تأخیر در گفتار در آن‌ها وجود دارد= البته توجه داشته باشید که مشکلات بینایی مانع هماهنگی حرکتی و درک محیط می‌شود. پس تشخیص زودهنگام و استفاده از وسایل کمکی این مشکل را تا حد زیادی جبران کند.

عوامل ژنتیکی و اختلالات عصبی

برخی کودکان به دلیل اختلالات ژنتیکی یا مشکلات سیستم عصبی مرکزی، مانند سندرم داون یا اختلال اوتیسم، دچار تأخیر در رشد می‌شوند. این کودکان نیازمند برنامه‌های توانبخشی و آموزشی ویژه هستند، هرچند رشد آن‌ها به سطح کامل همسالان نرسد، اما مداخله به‌موقع کیفیت زندگی‌شان را بهبود می‌بخشد.

عوامل محیطی

کمبود تعامل، بازی و آموزش در محیط خانواده یا قرار گرفتن در محیط‌های محروم می‌تواند روند رشد کودک را کند کند. کودکانی که فرصت کافی برای کشف محیط، تعامل اجتماعی یا دریافت آموزش ندارند، به طور معمول در مهارت‌های گفتاری و حرکتی دچار تأخیر می‌شوند توجه داشته باشید که ایجاد یک محیط غنی از محرک‌های آموزشی و عاطفی نقش مهمی در جبران این نوع تأخیر دارد.

مشکلات تغذیه‌ای

کمبود مواد مغذی مانند پروتئین، آهن، ید یا ویتامین‌ها از عوامل اصلی تأخیر رشد جسمی و ذهنی هستند. سوءتغذیه در سال‌های ابتدایی زندگی می‌تواند اثرات ماندگار بر رشد قد، وزن و حتی عملکرد شناختی کودک داشته باشد. توجه به رژیم غذایی سالم و مشورت با پزشک یا متخصص تغذیه در این زمینه ضروری است.

علائم تاخیر رشد در کودکان

تشخیص تأخیر رشد در کودکان معمولاً از طریق مشاهده رفتارها و مقایسه آن‌ها با مراحل رشدی همسالان صورت می‌گیرد. والدین باید با علائم رایج آشنا باشند تا در صورت مشاهده آن‌ها، به موقع برای بررسی و مداخله اقدام کنند.

• مشکل در کنترل سر پس از چند ماهگی
• ناتوانی در غلت زدن تا ۴ یا ۵ ماهگی
• تأخیر در نشستن بدون کمک پس از ۹ ماهگی
• ناتوانی در چهاردست‌وپا رفتن یا ایستادن در زمان مناسب
• تأخیر در راه رفتن نسبت به همسالان (بعد از ۱۵ تا ۱۸ ماهگی)
• مشکل در گرفتن اشیاء یا هماهنگی حرکتی دست‌ها
• تأخیر در تکلم یا بیان کلمات ساده تا ۱۸ ماهگی
• ناتوانی در برقراری ارتباط چشمی یا واکنش به صداها
• مشکل در یادگیری مهارت‌های اجتماعی ساده مثل بازی یا تقلید حرکات

ارتباط بین تاخیر رشدی کودکان و مشکلات یادگیری و توجه

در بچه های خردسال، هرگونه تاخیر در رشد به عنوان اولین علامت اختلال یادگیری و توجه کودک تلقی می‌شود. به عنوان مثال، تاخیر گفتار و زبان نشان دهنده مشکل یادگیری یا اختلال ارتباطی در کودک است، البته تا زمانی که کودک به مدرسه نرود، نمی توان همیشه به سادگی بین تاخیر رشدی و مسائل توجه و یادگیری او ارتباط منطقی پیدا کرد.

توجه داشته باشید که در مدرسه معلمین عملکرد کودک را در دروس ریاضی، خواندن و دیکته ارزیابی می کنند، آن ها همچنین می ‌توانند توجه و تمرکز کودک در کلاس را مورد قضاوت قرار دهند. در مدرسه نقاط ضعف و قوت کودک با آزمونهای رسمی مشخص می شود تا بتوان مهارت کودک را با هم کلاسی هایش مقایسه کرد. تمام این کارها مشخص می کند که کودک در یادگیری و توجه اختلال دارد یا خیر.

تفاوت تاخیر رشدی با اوتیسم در چیست و چه زمانی باید نگران باشیم؟

تأخیر رشدی و اختلال اوتیسم دو اصطلاح متفاوت هستند که گاهی به اشتباه به جای هم به‌کار می‌روند. هرچند هر دو بر روند طبیعی رشد کودک اثر می‌گذارند، اما ماهیت و پیامدهای آن‌ها یکسان نیست.

چه زمانی باید نگران باشیم؟

اگر کودک علاوه بر تأخیر رشدی، علائمی مانند عدم پاسخ به نام، اجتناب از تماس چشمی، نداشتن علاقه به تعامل اجتماعی، یا انجام حرکات تکراری غیرمعمول دارد، باید سریع‌تر توسط متخصص کودکان یا کاردرمانگر ارزیابی شود. همچنین اگر تأخیر رشدی پس از مداخله‌های اولیه بهبود پیدا نکند یا در چندین حوزه همزمان مشاهده شود، نیاز به بررسی دقیق‌تر وجود دارد.

برای دریافت نوبت از بهترین مرکز کاردرمانی در اهواز با شماره ۰۹۹۱۸۲۹۲۲۵۴ و ۰۹۳۸۹۴۱۴۳۹۵ تماس بگیرید.

مراحل بعد از تشخیص تأخیر رشدی در کودکان

باتوجه به شرایط کودک ممکن است فرزند شما را به یک یا چند متخصص ارجاع دهد که این متخصصان عبارتند از:

• کاردرمانگر
• شنوایی شناس
• گفتار درمانگر
• متخصص رشد اطفال
• متخصص مغز و اعصاب
• ارائه خدمات مداخله زودهنگام

سوالات متداول

در نهایت…

دانستن اینکه فرزندتان دچار تأخیر رشدی است می‌تواند نگران‌کننده باشد، اما خبر خوب این است که برخی درمان‌ها می‌توانند به کودک کمک کنند تا عملکرد بهتری داشته باشد و حتی با همسالان خود هماهنگ شود. در نهایت، اگر در مورد رشد فرزندتان نگرانی دارید، حتماً با یک کاردرمانگر مجرب مشورت کنید تا کودک را ارزیابی کرده و در صورت نیاز، مداخله زودهنگام آغاز شود.